بعد از تجربه نسبتاً خوب بیت کوین در سال‌های اخیر در حوزه ارزهای مجازی، تعداد ارزهای مجازی در دنیا رو به فزونی گذاشت.
ظهور فناوری های دیجیتال، امکان واسطه گری در بازارها را به حداقل رسانده است. به عنوان مثال تا همین سال های اخیر، دفاتر تاکسی تلفنی به عنوان واسطه بین رانندگان و صاحبان تاکسی ها و متقاضیان سفر قرار داشتند، هزینه سفر را با احتساب برگشت خالی خودرو از متقاضی سفر می گرفتند و نیز با قدرتی شبیه انحصار طبیعی، کیفیت سفر مسافر را تعیین می کردند. اما به کارگیری فناوری‌های جدید و موبایلی در تاکسی های اینترنتی، سبب شد تا با احتساب تنها یک راه سفر برای رانندگان، هزینه خدمات برای متقاضیان سفر، تقریباً نصف شود. همچنین قدرت‌های انحصاری که گاهی خود را در خدمات ناقص، برخورد نامناسب و …. نشان می داد، به دلیل نیاز رانندگان به ماندن در دریایی از خدمات آنلاین توسط بسیاری از رانندگان دیگر، حذف شد و مشتری مداری نمود جدیدی پیدا کرد.
نمونه این موضوع یعنی حذف واسطه ها به مدد فناوری های دیجیتال را می توان در موارد دیگر نیز به وضوح مشاهده کرد. به عنوان مثال، شکل گیری فروشگاه های اینترنتی این امکان را داد که مشتریان به جای این که حضوری به خیابان بیایند و با هزینه زیاد، کالای مد نظر خود را انتخاب کنند، به دنیای مجازی بروند و کالای خود را با سازوکارهای شفاف در این عرصه انتخاب کنند، سفارش دهند و حتی با سازو کارهای نظارتی، از حقوق خود دفاع کنند.
برای فروشنده ها هم خیلی خوب شد. به جای این که برای دیده شدن در خیابان ها، انواع هزینه های عوارض را به نقش دلالی شهرداری ها بدهند، صرفاً با یک انبار در نقطه ای که الزاماً قیمت ساختمان و زمین در آن بالا نبود، توانستند کالاهای خود را نگهداری کنند و با سیستم های حمل و نقل پیک، کالای خریداری شده اینترنتی را به دست متقاضیان برسانند. امروزه این کاهش هزینه های اضافی، عملاً دیگر صاحبان فروشگاه های سنتی را که قلک وار در حاشیه خیابان ها صف کشیده اند، به چالش کشیده و تمرکز این فروشگاه ها را بر افزایش سرعت و دقت و کیفیت ارائه خدمات بازرگانی قرار داده است.
فناوری ها علیه واسطه های پولی
پول و نهادهای مرتبط با آن یعنی بانک های مرکزی و بانک ها، جایی است که به تازگی مورد هجوم فناوری های نوین قرار گرفته است. این جا همان جایی است که بانک ها به واسطه قدرتی که مشروعیت آن از سوی نهادهای حاکمیتی به دست می آید، به واسطه گری مالی مشغول اند.
در سطحی بالاتر، بانک های مرکزی قراردارند که با استفاده از «حق آقایی» یا «سینوراژ»، اقدام به چاپ پول، می کنند. از سوی دیگر ارتباطات در نظام مالی بین الملل نیز موضوعی است که با استفاده از واسطه های تعریف شده توسط اقتصادهای بزرگ تعریف شده است و این اقتصادها به مدد این ابزارهای واسطه ای، نبض نظام معاملات بین المللی را در اختیار گرفته اند. به طوری که نمونه آن را می توان در قالب تحریم های مالی ایران از طریق پیام رسان مالی بین المللی (سوئیفت) دید.
با این اوصاف، چند سالی می شود که تلاش ها برای حذف واسطه ها در سازو کارهای پولی اقتصادی گسترش یافته است. از جمله تحولاتی که چند سالی است در این زمینه رخ داده، پدیده نوظهوری به نام رمزینه ارزهاست. بیت کوین نمونه ای مشهور از رمزارزها به شمار می رود.
رمزینه ارزها که مبتنی بر فضای دیجیتال هستند، به طور خیلی خلاصه، یک سیستم خصوصی و پول خصوصی برای تسهیل مبادلات بین افراد را تشکیل می دهند، بدون آن که نیازی به حضور نهاد مرکزی و واسط باشد. تصور کنید روزی خود شما یک پول اختراع کنید و بین افرادی که به شما اعتماد دارند و با شما رابطه دارند، به اشتراک بگذارید. این سیستم قادر خواهد بود روابط و تبادلات مالی بین شما و بقیه را شکل بدهد. این، یک مثال مینیاتوری از پدیده رمز ارزهاست که صد البته در مقیاس های بزرگ معنا پیدا می کند.
انواع ارزهای مجازی
ارز مجازی، یک مفهوم عام برای انواع گوناگونی از ارزهاست. ارز مجازی از آن جهت که غیر ملموس است، نوعی ارز دیجیتال محسوب می شود و وجه تمایز آن این است که پول دیجیتال، نماینده اسکناس های بانکی است که فقط ساز و کار آن غیر فیزیکی شده است. در حالی که ارز مجازی هیچ گونه ارتباطی با پول بانکی نداشته است و یک ارز جدید با ساز و کار منحصر به فرد به شمار می رود.
ارزهای مجازی بر مبنای پاسخ به این سوال که آیا می توانند به پول واقعی تبدیل شوند یا خیر، به دو دسته «قابل تبدیل» و «غیر قابل تبدیل» تقسیم می شوند. رمز ارزهای غیر قابل تبدیل، هیچ گونه امکانی برای تبدیل به پول های بانکی را ندارند. همانند پول هایی که در بازی های رایانه ای یا موبایلی کسب می شوند و فقط امکان خرج در همان بازی را دارند و اصطلاحاً به آن ها «سکه بازی» می گویند. این ارزها صرفاً به صورت متمرکز هستند. یعنی یک نهاد مرکزی (برای مثال سازنده بازی) آن را انتشار می دهد و دفتر کل را نزد خود نگه می دارد که E-Gold معروف ترین مثال از این دسته است.
اما در مقابل پول مجازی «قابل تبدیل»، امکان تبدیل به پول های حقیقی و بالعکس را دارد و از آن برای خرید کالا و خدمات حقیقی و مجازی می توان بهره برد. این نمونه، رشد یافته ترین نمود پول های مجازی است. این پول ها خود به دو دسته متمرکز و غیر متمرکز تقسیم شده است. متمرکز به این معنا که انتشار و کنترل آن، توسط یک نهاد مرکزی صورت می گیرد. در مقابل پول مجازی غیر متمرکز، به معنای انتشار و کنترل پول، فارغ از کنترل و مدیریت نهاد مرکزی بوده و توسط کلیه افراد موجود در شبکه، با به کارگیری علم رمزگذاری مدیریت می شود. به همین جهت، به ارز مجازی قابل تبدیل غیر متمرکز، «رمزینه ارز» یا «ارز رمزنگاری شده» می گویند. زیرا تمام فرایندهای آن از جمله انتشار و تایید تراکنش ها، به جای این که توسط نهاد مرکزی انجام شود، از طریق تمامی افراد با سازو کار علوم ریاضی و رمزنگاری صورت می گیرد.
تامین امنیت این شبکه پولی غیر متمرکز که فارغ از هرگونه نظارت و کنترل است، نیاز به یک سازو کار رمزنگاری شده دارد تا اعتماد افراد به آن جلب شود. به عبارت دیگر، در سازو کار این پول، نیاز به اعتماد به هیچ نهادی نیست و الگوریتم های ریاضی و رمزگذاری، صحت معاملات و تبادلات پولی را تایید می کنند و هیچ کاربری نمی تواند در شبکه تغییر ایجاد کند. این فرایند به گونه ای است که افراد برای ارسال وجوه، باید از یک رمز خصوصی و یک رمز عمومی استفاده کنند.
می توان گفت یکی از انگیزه های اختراع این ارزها، غیر متمرکز بودن آن بوده است. زیرا این پول در پی نارضایتی از دخالت نهاد مرکزی و ناظر در سیستم اقتصادی (به عنوان مثال بانک مرکزی) پدید آمده است. بدین منظور مخترعان این پول، در صدد آن بوده اند که تبادلات مالی به صورت فرد به فرد و بدون دخالت هیچ نهاد واسطی صورت گیرد که در این صورت، هم هزینه مبادلات کاهش می یابد و هم سرعت انتقال افزایش پیدا می کند و مهم تر از همه کسی نمی تواند به چاپ بی رویه پول برای منافع ملی خود اقدام کند و ارزش پول را کاهش دهد. راه حل این مسئله، اختراع یک پول غیر متمرکز، بر پایه انتقال فرد به فرد و متن باز بوده که تحت نظارت و کنترل هیچ نهادی نباشد.
بازار جهانی رمزینه ارزها
بعد از تجربه نسبتاً خوب بیت کوین در سال های اخیر در حوزه ارزهای مجازی، تعداد ارزهای مجازی در دنیا رو به فزونی گذاشت. هم اینک کار به جایی رسیده است که برخی افراد مشهور نیز به واسطه شهرت خود و اعتباری که نزد دیگران دارند، به فکر راه اندازی ارز مختص به خود افتاده‌اند. به عنوان مثال می توان از رونالدینیو بازیکن سابق تیم ملی برزیل نام برد. با این حال، بررسی ارزش بازار رمزینه ارزها در دنیا نشان می دهد که پیش از سال 2017 و اوایل آن، بیت کوین بیش از 90 درصد از سهم بازار رمزینه ارزها را تشکیل می‌داد. اما با رونق چشمگیر این بازار در سال 2017 و ورود رمزینه ارزهای جدید، این سهم کاهش یافته و به زیر 50 درصد رسیده است.
مزیت رمز ارزها
فارغ از انواع رمزارزها، هم اینک می توان به مزیت های موجود در به کارگیری آن ها اشاره کرد. این موارد با توجه به جمیع شرایط اقتصاد بین الملل پیش روی کشورمان قابل توجه است:
1- آزادی در پرداخت و دسترسی بین المللی: در نظام پولی رمزینه ارزها، پرداخت ها نظیر به نظیر صورت می گیرد و هیچ واسطه ای وجود ندارد. به همین دلیل، با این سیستم می توان به هر کسی در دنیا، بدون وجود کارمزد نهاد واسط و با سرعت، وجه دلخواه خود را پرداخت کرد.
2-هزینه عملیاتی پایین: یکی از معایب نظام های متعارف پرداخت در سطح بین المللی، هزینه های معاملاتی بالایی است که توسط نهادهای واسط دریافت می شود. در نظام نوین پرداخت رمزینه ارزها، به دلیل فقدان نهادهای واسط، هزینه های معاملاتی بسیار اندکی وجود دارد و هر فردی بدون نیاز به پرداخت کارمزد مازاد می تواند وجه خود را انتقال دهد.
3-سرعت بالا در انتقالات بین المللی: انتقال پول در این سیستم، به صورت فرد به فرد صورت می گیرد و به طور میانگین، در کمتر از 10 دقیقه، وجه از حساب فردی به فرد دیگر منتقل می شود. از سوی دیگر در صورت نیاز به سرعت بالاتر، هر فرد می تواند با تعریف کارمزدی برای تراکنش خود، سرعت انتقال وجه را افزایش دهد. در حالی که در سیستم کنونی، سرعت انتقال وجه به دلیل وجود واسطه های مالی متعدد، بالاتر است.
4-عدم خلق پول بی رویه در اقتصاد و کنترل تورم: با توجه به این که خلق پول در اقتصاد بر اساس سازو کار تعریف شده در برخی رمزینه ارزها، همانند بیت کوین، اساساً امکان پذیر نیست و نیز این نوع پول به صورت غیر متمرکز بوده و در اختیار بانک مرکزی قرارندارد، بنابراین امکان خلق بی رویه پول و در نتیجه کاهش ارزش شدید آن، یا تورم افسارگسیخته متصور نیست. به علاوه در کشورهایی که بانک مرکزی از استقلال لازم برخوردار نبوده اند و سلطه مالی دولت وجود دارد، امکان گسترش حجم پول به واسطه کسری بودجه های دولت در اقتصاد وجود دارد که این مشکلات درباره رمزینه ارزها مشاهده نمی شود.
5-استفاده از رمزینه ارزها در شرایط تحریمی ایران: همان طور که بیان شد، رمزینه ارزها، نوعی ارز خصوصی محسوب می شوند و هیچ نهادی توانایی دخالت در تراکنش های آن را ندارد. همچنین فرستنده و گیرنده در این سیستم غیر قابل شناسایی است بنابراین درباره کشورمان، تحریم های بین المللی نمی تواند در تعاملات مالی ایران از این طریق اثرگذار باشد.
6-ناتوانی دولت ها در مصادره و بلوکه کردن: در شرایطی همچون شرایط کشور ما که در تخاصم با آمریکا، دارایی هایش در این کشور در معرض بلوکه شدن قرار می گیرد، استفاده از رمزینه ارزها می تواند راهگشا باشد. چرا که این ارزها از این منظر امن هستند.
7- امکان ایجاد رمزینه ارزهای منطقه ای و تسهیل در پیمان های پولی دو و چند جانبه: امکان ایجاد رمزینه ارز در محدوده جغرافیایی خاص، از دیگر فرصت های آن خواهد بود که کشورها می توانند از مزیت های به وجود آمده برای افزایش حجم تجارت منطقه ای بهره ببرند. علاوه بر این با توجه به گسترش پیمان های پولی دو یا چند جانبه در بین کشورها در سال های اخیر و حذف تدریجی ارزهای واسطی مانند دلار و یورو در مبادلات برخی از کشورها، این امکان وجود خواهد داشت که با تعریف یک رمزینه ارز مشترک جدید به جای استفاده از ارزهای ملی، سرعت این پیمان ها و اثرگذاری آن ها در اقتصاد افزایش یابد.
8-تسهیل در جهانی شدن کسب و کارهای داخلی و بهبود صادرات غیر نفتی: یکی از ضعف های جدی اقتصاد ایران، وابستگی به درآمدهای نفتی است که با توجه به ویژگی های خاص رمزینه ارزها، این امکان وجود خواهد داشت که کسب و کارهای موجود در داخل کشور، کسب و کار خود را به دیگر کشورها نیز گسترش داده و موجب افزایش صادرات غیر نفتی در اقتصاد ایران شوند. به علاوه با پذیرش بیشتر رمزینه ارزها در کشور، یکی از مشکلات گردشگران خارجی به جهت خطرات حمل پول نقد بالا و انتقال ارز از طریق سیستم بانکی به داخل ایران رفع خواهد شد و زمینه برای توسعه گردشگری فراهم می شود.
9-نبود امکان جعل رمزینه ارزها: یکی از چالش های موجود در پول های رایج کشورها، جعل و چاپ تقلبی این پول ها بوده که مشکلاتی را برای سیستم مالی کشورها در دوره های مختلف ایجاد کرده است. با این حال، ویژگی منحصر به فرد رمزینه ارزها، نبود امکان جعل و چاپ تقلبی آن هاست که مزیت مهمی برای این نوع ارزها به شمار می رود.
10-امکان تعریف قراردادهای هوشمند: قراردادهای هوشمند، قراردادهایی هستند که اجازه انجام معاملات قابل اعتماد بدون دخالت اشخاص ثالث را می دهد. این معاملات قابل پیگیری و در عین حال غیر قابل برگشت هستند. این قراردادها، شامل تمام اطلاعات مربوط به شرایط قرارداد و اجرای تمام اقدامات پیش بینی شده به طور خودکار هستند. رمزینه ارزها، امکان اجرای این قراردادها را فراهم می کنند.
چالش و ریسک های رمزینه ارزها
از سوی دیگر، ارزهای رمزپایه، با چالش ها و بعضی مشکلات بعضاً اساسی مواجه هستند که توجه به آن ها با توجه به شرایط اقتصاد ایران ضروری است. این مشکلات گاهی تصمیم‌گیری سریع تر مقامات پولی بانک مرکزی را می طلبد.
1-نوسانات قیمتی و نبود ثبات: این مورد در خصوص بیت کوین به وضوح قابل مشاهده است. قیمت بیت کوین در طول دوره ظهور خود، با فراز و نشیب های فراوانی روبه رو بوده است. به طوری که به عنوان مثال در یک سال اخیر، نوسانات چند هزار دلاری در ارزش بیت کوین وجود داشته است. این موضوع به بی اعتمادی به این ارز منجر می شود. زیرا خطر نبود ثبات در آن احساس می شود.
2-فقدان قوانین و مقررات مشخص: پول مجازی بر عکس پول های سنتی از قوانین و مقررات شفافی برخوردار نیست و این می تواند به یک چالش جدی برای هر دولتی تبدیل شود. زیرا راه را برای انجام کارهای مجرمانه، پول شویی و … باز می کند. این مشکل به دلیل ماهیت رمزگذاری شده این پول است که در آن، هویت واقعی فرستنده و گیرنده ناشناخته باقی می ماند.
3-تضعیف بانک مرکزی و نهادهای واسط: با رواج پول های مجازی، نقش نهادهای واسط و بانک مرکزی در تراکنش های کشور کمرنگ می شود. این موضوع می تواند خطر بسیار جدی برای سیستم پولی و مالی کشور به شمار آید. زیرا در این صورت، جایی برای اعمال سیاست های پولی باقی نمی ماند و هیچ نظارتی بر تراکنش های روزانه موجود، وجود نخواهد داشت.
4-بروز مشکلات امنیتی: الکترونیکی بودن رمزینه ارز، چالش هایی نظیر گم شدن، هک شدن حساب کاربر و سرقت های الکترونیکی را به همراه دارد. به علاوه اگر کاربر، اطلاعات حساب و رمز عبور خود را فراموش کند، پول های او برای همیشه از بین خواهد رفت. در سیستم بانکداری متداول کنونی، اگر فردی کارت عابر بانک خود را گم کند، یا رمز آن را فراموش کند، به راحتی با مدارک شناسایی خود به بانک مراجعه و کارت و رمز خود را بازیابی می کند. اما در رمزینه ارز، اگر فردی کلید خصوصی خود را فراموش کند، به هیچ عنوان قابل بازیابی نیست. زیرا حساب او نزد هیچ نهادی ثبت نشده است که بتواند به آن مراجعه کند. علاوه بر این سرمایه فرد نیز کاملاً از بین می رود.
5-مشکل ارث: در نظام بانکی موجود، در صورتی که صاحب حساب فوت کند، این امکان برای ورثه وجود خواهد داشت تا بعد از طی مراحل قانونی، دسترسی به حساب فرد متوفی داشته باشند. در حالی که در نظام پولی رمزینه ارزها، دسترسی به حساب شخص، صرفاً با داشتن آدرس کیف پول الکترونیکی و رمز عبور آن امکان پذیر است. در صورتی که این اطلاعات تنها در اختیار متوفی بوده باشد، هیچ سازو کاری برای دست یابی ورثه به ارث خود وجود نخواهد داشت.
6-چالش فقهی: هم اینک از منظر فقهی، چالش مهمی در خصوص رمزینه ارز ها مبنی بر شرعی بودن یا نبودن کاربرد این ابزارها به عنوان پول وجود دارد. این چالش ها هم از نظر قواعد فقهی فردی (مانند اکل مال بالباطل) و هم قواعد فقهی اجتماعی (مانند قاعده نفی سبیل) وجود دارند.
7-برگشت ناپذیری تراکنش های اشتباهی: در سیستم کنونی بانک محور، اگر مبلغی به طور اشتباه واریز شود، بانک با وکالتی که از سوی سپرده گذار دارد می تواند وجه را به راحتی بازگرداند. اما در زمزینه ارز، چون هیچ نهاد مرکزی و واسطی وجود ندارد و همچنین هویت دارندگان کیف پول مشخص نیست، چنان‌چه وجهی به طور اشتباه به یک کیف پول الکترونیکی دیگر واریز شود، به هیچ عنوان قابل شناسایی و بازگشت نیست.
8-تهدید رقبا: رمزینه ارزها همچون بیت کوین به دلیل جلب اعتماد به سیستم، متن باز هستند و این مسئله منجر می شود که دیگران به راحتی از روی آن برنامه کپی و یک رمزینه ارز دیگر درست کنند به طوری که تا بهمن سال قبل، بیش از 1500 رمزینه ارز خلق شده است. این روند رقابتی می تواند تهدید بزرگی برای رمزینه ارزهای اولیه همچون بیت کوین ایجاد کنند. به عنوان مثال چنان چه در یک بازه زمانی، سرمایه داران بزرگ دنیا پول خود را از بیت کوین وارد رمزینه ارز دیگری و نیز کشورهای بزرگ دنیا بیت کوین را غیر قانونی اعلام کنند، در یک لحظه کل ارزش بیت کوین خواهد ریخت و سرمایه افراد به هیچ تبدیل خواهد شد.
9-فقدان مستند قانونی: انتقال وجه در این نوع ارزها غیر قابل تشخیص بوده و امکان رهگیری آن به راحتی میسر نیست. به طور مثال، اگر فردی از یک فروشگاه توسط رمزینه ارز، کالایی را خریداری کرد و فروشنده، پس از دریافت وجه، از ارسال کالا امتناع ورزید، خریدار امکان پیگیری حقوقی از مراجع قضایی به دلیل فقدان مستندات لازم را ندارد. چرا که آدرس ها در بردارنده هویت اصلی مالک نیستند و همچنین فروشنده می تواند در هر تراکنش، از آدرس جدیدی استفاده کند.
10-زمان زیاد تایید تراکنش برای مبادلات داخلی: تایید کلیه تراکنش های بیت کوین به طور میانگین حدود 10 دقیقه طول می کشد که اگر چه این زمان برای تراکنش های بین المللی مناسب است، اما برای تراکنش های داخلی بسیار زیاد است.
